کتاب مرگ ایوان ایلیچ (دو زبانه)

درباره‌ی کتاب مرگ ایوان ایلیچ

اغلب اوقات وقتی مردم نام لئو تولستوی (Leo Tolstoy) را می‌شنوند، به یاد آثار قطور او مانند «جنگ و صلح» یا «آنا کارنینا» می‌افتند و بهانه می‌آورند که ما به‌خاطر طولانی بودن این کتاب‌ها، هیچ‌وقت نمی‌توانیم بخوانیمشان. اما تولستوی یک اثر کم‌حجم و خوش‌خوان دارد که در دسته‌ی بهترین آثار ادبیات داستانی جهان قرار می‌گیرد: کتاب مرگ ایوان ایلیچ (The Death of Ivan Ilyich).

وقایع کتاب پیش رو حول شخصیت ایوان ایلیچ می‌گردد و داستان به‌ واقع چیزی جز سرگذشت سرراست او نیست. سرگذشتی که ساده به نظر می‌رسد و ساده روایت می‌شود؛ این سرگذشت هیچ نکته‌ی متمایزی ندارد و به‌نوعی می‌تواند سرگذشت تمام انسان‌ها در تمام دوران‌ها باشد.

ایوان ایلیچ متعلق به طبقه‌ی متوسط جامعه است. او در روسیه‌ی نیمه‌ی دوم سده‌ی نوزدهم زندگی می‌کند و آرمان‌ها و دیدگاه‌هایش درباره‌ی زندگی خوب و بسنده، همان آرمان‌ها و دیدگاه‌هایی‌اند که میان عموم مردم جامعه‌ی او رواج دارند. از نظر ایوان ایلیچ، زندگی خوب و شایسته مترادف است با پیشرفت در کار، رسیدن به منصبی پردرآمد و بالاخره تشکیل خانواده‌ای گرم و صمیمی که در زمان سالخوردگی عصای دست آدم باشد. ایوان ایلیچ از همان اوان جوانی برای رسیدن به این زندگی مطلوب تلاش می‌کند و خیلی زود آنچه را که می‌طلبد، به کف می‌آرد. او که در حیطه‌ی قضا فعالیت دارد، پیش از رسیدن به میان‌سالی به عنوان قاضی منصوب می‌شود و خیلی پیش‌تر از آن، با همسری مطیع و دلخواه وصلت می‌کند تا سهم خود را از زندگی به‌طور تمام و کمال دریافت کرده باشد. حال، آنچه ایوان ایلیچ پیش رو می‌بیند سال‌های سال زندگی خوش و بی‌دغدغه است. غافل از آن‌که سرنوشت او بناست به نحو دیگری رقم بخورد.

روزی از روزها، ایوان ایلیچ مشغول رسیدن به دکوراسیون منزل است که دچار آسیب‌دیدگی‌ای به ظاهر جزئی می‌شود. مدتی بعد اما، همین آسیب‌دیدگی او را به بستر مرگ می‌کشانَد و پیمانه‌ی عمر ایوان ایلیچ، به واسطه‌ی حادثه‌ای بیهوده و مسخره رو به خالی شدن می‌گذارد.

عمده‌ی صفحات رمان مرگ ایوان ایلیچ، به شرح نحوه‌ی مواجهه‌ی شخصیت اصلی کتاب با واقعیت هولناک مرگ اختصاص یافته است. ایوان ایلیچ که مردی عادی ا‌ست و در مسائل حیاتی‌ای نظیر مرگ و معنای زندگی، پیرو خرد عوامانه و فهم عرفی، هنگامی که رویاروی مرگ قرار می‌گیرد ناچار از ژرف‌نگری در باب آن می‌شود و طی تأملات فلسفی خود در بستر مرگ، به بینش‌هایی عمیق دست می‌یابد.

خود لئو تولستوی درباره‌ی شخصیت ایوان ایلیچ گفته است: «ایوان ایلیچ میچنیکاف، عضو هیئت‌رئیسه‌ی دادگستری تولسک، دوم جولای 1881 پس از گذراندن یک دوره بیماری سخت، درگذشت.» کوزمینسکایا، یکی از دوستان نویسنده، اندیشه‌های پیش از مرگ این فرد را به تولستوی منتقل کرد. برادر او،‌ ایلیا ایلیچ میچینکاف، در یکی از کتاب‌های خود می‌نویسد: «عفونتی در حال گسترش، خبر از نزدیکی مرگ برادرم می‌داد؛ اما ذهن او مانند روزهای گذشته، فعال و روشن بود. من در آخرین دقایق کنار او بودم و به یاد دارم که او افکارش را با وضوح تمام به من می‌گفت. فکر مرگ مدت زیادی ذهن او را مشغول کرده بود؛ اما در نهایت، او آرام و بی‌دغدغه جان سپرد.»

حمیدرضا آتش‌برآب، مترجم کتاب مرگ ایوان ایلیچ (چاپ بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه)، علاوه بر این داستان بلند، دو داستان کوتاه از لئو تولستوی را انتخاب کرده که هر دو بازنویسی منثور اشعار ویکتور هوگو هستند. اولین داستان اقتباسی منثور از شعر «مردم بینوا» است که تولستوی آن را نمونه‌ی بارز عشق به خدا و هنر دینی می‌دانست. از همین رو، در سال 1905 از روی ترجمه‌ی روسی ویسی‌لیتسکایا، آن را بازنویسی کرد. دومین داستان نیز بازنویسی منثور شعر «جنگ داخلی» است. هر دو این آثار با مفهوم «مرگ» ارتباط دارند.

اقتباس‌های سینمایی و فرهنگی از کتاب مرگ ایوان ایلیچ

از این کتاب بیش از صدها نمایش، فیلم و سریال اقتباس شده است که از جمله مشهورترین آن‌ها می‌توان به فهرست فیلم‌های زیر اشاره کرد:

• «یک مرگ ساده» به کارگردانی الکساندر کایدانوفسکی (1985)
• «زیستن (ایکیرو)» به کارگردانی آکیرا کوروساوا (1952)
• «زندگی» به کارگردانی الیور هرمانوس (2022)
• Ivans Xtc به کارگردانی برنارد رز (2000)
• پله‌ی آخر به کارگردانی علی مصفا (1384)

جوایز و افتخارات کتاب مرگ ایوان ایلیچ

• یکی از پرفروش‌ترین عناوین ادبی جهان
• ترجمه‌شده به بیش از بیست زبان زنده‌ی دنیا
• حضور در فهرست «برترین عناوین داستانی تاریخ ادبیاتِ» انجمن کتاب نروژ
• حضور در فهرست «100 کتاب کلاسیک» به انتخاب حلقه‌ی منتقدان کتاب اروپا

نکوداشت‌های کتاب مرگ ایوان ایلیچ

• بعد از خواندن کتاب مرگ ایوان ایلیچ، نوشتن دیگر برایم معنایی نداشت. می‌خواستم تک‌تک کتاب‌هایم را بسوزانم. (گی دو موپاسان)
• شاید بتوان مرگ ایوان ایلیچ را مهم‌ترین اثر کلاسیک داستانی درباره‌ی مرگ دانست؛ این کتاب از فلسفه‌ی نویسنده‌ی خود درباره‌ی مرگ تغذیه می‌کند و به همین دلیل بسیار پخته و مهیب است. (نیویورکر)
• داستان مرگ ایلیچ درخشان‌ترین،‌ کامل‌ترین و پیچیده‌ترین اثر لئو تولستوی به حساب می‌آید. (ولادیمیر ناباکوف)
• مرگ ایوان ایلیچ شناخته‌شده‌ترین اثر تولستوی پس از جنگ و صلح است. این رمان یکی از الهام‌بخش ترین آثار ادبی است که تابه‌حال نوشته شده است. خیره‌کننده، سخت و بی‌رحمانه. (روزنامه‌ی گاردین)
• هر بار بازخوانی آثار تولستوی مانند داستان مرگ ایوان ایلیچ، مرا به وجد می‌آورد. وای! چه کتاب سرورانگیزی! (آلدوس هاکسلی)
• کتاب مرگ ایوان ایلیچ یکی از آثار ادبیات روس است که بر کتابخوان‌های فرانسوی، بیش از هر اثر دیگری تأثیر گذاشته. (رومن رولان)

کتاب مرگ ایوان ایلیچ برای چه کسانی مناسب است؟

دوست‌داران ادبیات کلاسیک روسیه، علاقه‌مندان به رمان‌های فلسفی و مخاطبین ادبیات واقع‌گرا (رئالیستی)، بیش از همه از خواندن کتاب پیش رو لذت خواهند برد.